قلب، عضله ای حیاتی…

قلب یکی از مهمترین اندام های حیاتی بدن و جز اندام های رئیسه محسوب می شود. وظیفه قلب پمپاژ خون به کلیه اندام ها و بافتهاست.

ضربان قلب در افراد بالغ و سالم ۱۲ تا ۵۵ سال بین ۶۰ تا ۱۰۰ بار در دقیقه در حالت سکون است و این مقدار در هنگام فعالیت و ورزش به حدود ۱۸۰ تا ۱۹۰ هم می رسد که بستگی به نوع فعالیت نیز دارد. اگر می خواهید حداکثر ضربان قلب خود را بدانید باید سن خود را از عدد ۲۲۰ کم کنید عدد به دست آمده حداکثر ضربان قلب شماست که خطر آفرین است و از عدد به دست آمده باید ۸۵ الی %۹۰ آن را بالاترین ضربان قلب خود در نظر بگیرید. مثلا یک فرد ۲۰ ساله قلبش حداکثر می تواند ۱۸۰ تا ۱۹۰ بار در دقیقه در فعالیت سخت و پر فشار به صورت نرمال کار کند و بیش از این خطر آفرین است.

قلب عضله ای میان تهی است، وزن قلب در حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰ گرم است که در مردان این وزن کمی بیش از زنان هم سن خود می باشد. یک دیواره عضلانی درون قلب را به دو نیمه تقسیم می کند، قلب چپ و قلب راست. بدین ترتیب، دو قلب چپ و راست کاملاً مجزا و مستقل از یکدیگرند اما هر دوی آنها دقیقا در یک زمان منقبض و منبسط می شود.

هر کدام از این دو نیمه ی قلب به دو حفره در بالا و پایین تقسیم می شوند.حفره های بالایی دهلیز و حفره های پایینی بطن نام دارند در هر نیمه قلب یک دریچه دهلیز را به بطن وصل می کند. این دریچه نوعی شیر خود کار است که سبب جریان خون با آهنگ منظم و جهت مناسب می شود. به عبارت دیگر کل قلب دارای چهار حفره است :دهلیز راست،دهلیز چپ،بطن راست،بطن چپ.

به طور خلاصه می توان وظایف دهلیز ها و بطن ها را این گونه بیان کرد:

دهلیز چپ:حفره بالایی قلب که خون تصفیه شده و پر اکسیژن را که از ریه ها به قلب بر می گردد دریافت می کند.

بطن چپ:حفره پایینی قلب که خون تصفیه شده و پر اکسیژن را که از دهلیز چپ دریافت کرده به کلیه اندام های بدن پمپاژ می کند.

دهلیز راست:حفره بالایی قلب که خون برگشتی از بافت ها که کم اکسیژن و قرمز تیره است را دریافت می کند.

بطن راست:حفره پایینی قلب که خون برگشتی از اندام ها را که از دهلیز راست دریافت کرده برای تصفیه به ریه ها می فرستد.

قلب برای آنکه کار خود را انجام دهد بطور کاملاً منظمی منقبض و منبسط می شود. از این نظر کار قلب درست شبیه به کار یک تلمبه ی مکنده و دمنده است.

تپیدن قلب به اراده ما نیست. قلب به اراده ی یک دستگاه عصبی خودکار که در خود قلب یا دقیق تر بگوییم در دهلیز راست جای دارد و از آنجا انقباض بطن ها را رهبری می کند؛ این عصب گره سینوسی-دهلیزی (SA) نام دارد.

قلب راست حاوی خون سیاهرگی است. خون سیاهرگی خونی است که به تمام اندام های بدن رفته و به آنها اکسیژن رسانده است، بنابراین خون قلب راست از نظر اکسیژن، کم و بیش فقیر است و به همین دلیل آن را خون سیاهرگی (خون کم اکسیژن) می نامند. نقش قلب راست این است که با منقبض شدن، این خون کم اکسیژن را به شش ها براند تا در آنجا دوباره اکسیژن جذب کند.

قلب چپ، حاوی خون سرخرگی است. خون سرخرگی، خونی است که از شش ها باز می گردد و سرشار از اکسیژن است. نقش قلب چپ این است که با انقباض خود این خون سرشار از اکسیژن را به تمام اندام های بدن برساند و موجبات تغذیه ی آنها را فراهم آورد. عروقی که خون را از قلب خارج می کنند سرخرگ و عروقی که خون را به قلب وارد می کنند، سیاهرگ نامیده می شوند.

خون پس از عبور از یک اندام (مثلا عضلات پای شخصی که در حال دویدن است) و تحویل دادن مقداری از اکسیژن خود به آن، از طریق سیاهرگهای آن اندام به سیاهرگهای مشترک و سپس به قلب راست باز می گردد و در اثر انقباض بطن راست از طریق سرخرگ ششی به سوی شش ها رانده می شود. خون در ششها دوباره اکسیژن می گیرد و از حالت خون سیاهرگی (کم اکسیژن) خارج می شود و به حالت خون سرخرگی در می آید. خون سرشار از اکسیژن از طریق سیاهرگ ششی دوباره به قلب چپ باز می گردد. قلب چپ به وسیله ی انقباض بطن خود، این خون را از طریق سرخرگ اصلی بدن (آئورت) به سوی اندام ها می فرستد و آنها را تغذیه می کند.

پس خون از طریق قلب، در راستای معین و در مداری ثابت، پیوسته به گردش خود ادامه می دهد. زمان هر دور کامل از مدار گردش خون، یعنی از لحظه ای که خون،یک اندام معین (مثلا عضله پا) را ترک می کند تا دوباره پس از عبور از قلب راست، شش ها و قلب چپ دوباره به آن اندام باز گردد، در حدود ۲۰ ثانیه می باشد. البته ورزش شدید و پر تحرک و افزایش ضربان قلب و برون ده قلبی، این چرخه را سریع تر می کند و زمان را کاهش می دهد. برای آنکه از نظر حجمی با مقدار خونی که به وسیله ی قلب پمپاژ می شود آشنا شوید، خوب است بدانید که با هر ضربان قلب حدود ۷۰-۵۰ سانتیمتر مکعب (سی سی) خون از بطن چپ خارج می شود، که اگر آن را در تعداد ضربان قلب در دقیقه ضرب کنیم، متوجه خواهیم شد که در هر دقیقه حدود ۴ الی ۵ لیتر خون توسط قلب به اندام های بدن می رسد.

قلب هم مثل تمام ماهیچه های دیگر، برای این که به وظایف خود عمل کند نیاز به اکسیژن دارد تا به وسیله ی آن اسیدهای چرب موجود در خون را بسوزاند و از انرژی حاصل از آن رشته های عضلانی خود را منقبض سازد. بنابراین عضله ی خود قلب هم به خون نیاز دارد، هم برای گرفتن مواد غذایی (اسیدچرب و گلیکوژن) و هم از آن مهمتر، برای اخذ مداوم اکسیژن. اما یکی از شگفتی های بدن این است که ماهیچه ی قلب با آنکه در هر لحظه پر از خون می شود،از این خون برای تغذیه ی خود استفاده نمی کند. تغذیه ی قلب به وسیله ی دو سرخرگ کوچک صورت می گیرد که در بیرون از قلب، از آئورت منشعب می شوند و به جانب قلب باز می گردند. این دو سرخرگ کوچک، همان رگ های (کرونر) مشهور هستند که تنگ یا مسدود شدن آنها می تواند سبب فاجعه ای به نام (سکته ی قلبی) گردد.

در واقع در اثر انسداد این شاهراه اصلی تغذیه کننده ی قلب، اکسیژن و مواد غذایی به قسمتی از عضله ی قلب نمی رسد و آن قسمت از عضله می میرد. مرگ قسمتی از عضله ی قلب را سکته ی قلبی می گویند.

قلب و ورزش

همان طور که اشاره کردیم وظیفه رساندن مواد غذایی و اکسیژن به بافت ها بر عهده خون بوده، که این امر به کمک قلب و با پمپاژ خون به اندام ها انجام می شود. در این قسمت به اهمیت ورزش و سلامت قلب می پردازیم.

در یک ورزش حرکتی (دینامیک) اتفاقاتی به شرح زیر در بدن روی می دهد:

۱ طول عضلات تغییر می کند.

۲ عروق عضلات گشاد می شود و در نتیجه مقدار خون بیشتری در آنها جریان می یابد. به طوری که فیزیولوژیست ها مشاهده کرده اند، در حالت استراحت تنها ۱۸% برون ده قلبی به عضلات می رود، اما در طی ورزش حرکتی این مقدار به ۸۰%می رسد، یعنی در هنگام ورزش حرکتی ۸۰% خون که از قلب خارج می شود، به عضلات می رود و تنها ۲۰% به سایر اعضای حیاتی بدن مانند مغز، قلب، کلیه ها و دستگاه گوارش می رسد.

۳ مصرف اکسیژن بدن افزایش می یابد به طوری که در حداکثر فعالیت بدنی، تقریبا ۱۰ برابر می گردد.

۴ برون ده قلبی افزایش می یابد.

۵ فشار خون سیستولیک (MAX) افزایش می یابد، در حالی که فشار خون دیاستولیک (MIN) به علت گشاد شدن عروق عضلات تغییری نمی کند.

اثر ورزش بر دستگاه گردش خون ورزشکاران و تغییراتی که در قلب آنها روی می دهد:

۱ بزرگ شدن قلب و افزایش وزن آن

۲ افزایش برون ده قلبی

۳ افزایش ابعاد قلب

۴ کاهش تعداد ضربان قلب در حال استراحت

۵ افزایش اندازه ی حجم سلول های قلبی

۶ افزایش فعالیت آنزیمهای تنفسی سلول ها

از مطالبی که ذکر شد می توان نتیجه گرفت که تمامی اندامهایی که در هنگام ورزش درگیر و فعال هستند، توان کاری و استقامت خود را افزایش داده اند و به مرور زمان توان فرد ورزشکار روز به روز افزایش می یابد و دیرتر خسته می شود.

به طور کلی آثار مثبت در انجام ورزشهای حرکتی (دینامیکی) بر بدن را می توان به این صورت ذکر کرد:

۱ آثار مربوط به دستگاه گردش خون (همودینامیک)

الف) کاهش تعداد ضربان قلب در زمان استراحت

ب) افزایش توان ورزشی و قدرت بدنی فرد

پ) به تاخیر انداختن افزایش ضربان قلب و فشار خون در نرمشهای معمولی

ت) سریعتر به حالت عادی بر گشتن بدن پس از اتمام ورزشهای سنگین

۲ آثار ساختمانی (مرفولوژیک)

آثار ساختمانی ورزش های حرکتی به صورت تغییراتی در ساختمان عضلات، قلب و ریه در جهت افزایش توان مصرف اکسیژن رخ می نماید. به عنوان مثال بزرگ شدن قلب را می توان ذکر کرد. البته لازم به یادآوری است که در گذشته در طب غربی می پنداشتند که ورزش ممتد به علت آنکه سبب بزرگی قلب می گردد مفید نیست. در حالی که امروز کشف شده که بزرگ شدن قلب در اثر ورزش با بزرگ شدن قلب به علت بیماری های مانند فشار خون تفاوت می کند که این امر را قرن ها پیش ابن سینا در کتاب قانون خود ذکر کرده بود. در ورزشکاران، بزرگ شدن قلب همراه است با بهبود عملکرد قلب و افزایش خون رسانی به آن. در حالی که دربزرگ شدن قلب در اثر بیماری های قلبی، عملکرد قلب مختل می شود و خون رسانی به عضلات قلب کاهش می یابد.

۳ آثار سوخت و سازی (متابولیک)

الف) ورزش میزان کلسترول خون را کاهش نمی دهد، اما سبب تبدیل کلسترول مضر خون لیپوپروتین کم چگال (L.D.L) به کلسترول مفید لیپوپروتین پر چگال (H.D.L) می گردد. لیپوپروتین پر چگال یا همان اچ.دی.ال اگر چه حاوی کلسترول است اما مانع رسوب آن در جدار رگ می گردد و لذا برای بدن مفید می باشد و هر چه میزان آن بالاتر رود (در مقدار و حد مجاز) احتمال تصلب شرایین کمتر می گردد. ورزش به عنوان یک محرک، میزان اچ.دی.ال را بالا می برد.

ب) کاهش میزان تری گلیسیرید خون

پ) کاهش میزان قند خون ناشتا: این مورد به ویژه در ارتباط با بیماران مبتلا به مرض قند (دیابت) دارای اهمیت است، زیرا با انجام منظم ورزش روزانه، قند خون پایین می آید و نیاز این افراد به تزریق انسولین کاهش می یابد.

ت) کاهش میزان کاتکل آمین های خون در حالت استراحت: کاتکل آمین ها موادی هستند که مسئول افزایش ضربان قلب و ایجاد هیجان می باشد. بدین سبب است که ورزشکاران در حالت استراحت آرامش بیشتری دارند.

ث) افزایش فعالیت سیستم از بین برنده ی لخته: نتیجه ی مستقیم این اثر آن است که در هر کجای بدن (از جمله رگهای قلب) که لخته ای ایجاد شود و بخواهد عوارضی مانند سکته ی قلبی ایجاد نماید، این سیستم باعث از بین بردن آن لخته می گردد. بنابراین، ورزشکاران کمتر در معرض خطر سکته ی قلبی هستند.

۴ آثار روانی(روحی)

الف) ورزش، اثر ضد اضطراب دارد و به فرد ورزشکار آرامش و نشاط خاصی می بخشد.

ب) ورزش، میزان تحمل درد را افزایش می دهد.

پ) ورزش، یکی از عوامل سلامت روح و روان است و با آرامش و تمرکزی که به انسان می دهد باعث می شود تا کارهای روز مره خود را بهتر انجام دهیم.

و بالاخره می توان نتیجه گرفت با تاثیری که ورزش بر تن و روان انسان می گذارد باعث طول عمر با کیفیت می شود. به عبارت دیگر، ورزش کمیت و کیفیت زندگی انسان را رو به کمال و بهبودی می برد و با توجه به زندگی شهر نشینی و ماشینی، ورزش یکی از ضروریات زندگی محسوب می شود.

تهیه و تنظیم: سید مسعود بااوسی ۱۳۸۹/۱۱/۱۲